In zijn boek De vrije wil bestaat niet schrijft de hoogleraar cognitieve neurowetenschap Victor Lamme op zeer onderhoudende wijze over het functioneren van onze hersenen. Aan de hand van voorbeelden en de onderzoeken naar het functioneren van ons brein betoogt hij dat het bewustzijn – anders dan wij denken – ons handelen niet aanstuurt. Ons gedrag is in feite niet meer dan de resultante van een reeks reflexen, die zich afspeelt op basis van wat wij waarnemen en ervaren en in het verleden hebben waargenomen en hebben ervaren. Doordat ons brein zo fenomenaal complex is en enorme hoeveelheden data in fracties van seconden kan analyseren en daar een handeling aan verbinden, lijkt het alsof we vrij zijn in ons handelen. Maar we zijn dat niet. Bovendien loopt ons bewustzijn letterlijk achter de feiten aan. Victor Lamme vergelijkt het met een commentator van een voetbalwedstrijd: hij heeft geen invloed op het verloop van de wedstrijd, de uitkomst ligt geheel bij de voetballers op het veld. De commentator probeert – achteraf – betekenis te geven aan wat er gebeurt, en te voorspellen wat er daarna zal gebeuren, maar heeft geen benul van de werkelijke redenen van het spelverloop. Het bewustzijn zit er ook regelmatig naast. Uit onderzoeken blijkt dat mensen met hun verklaringen heel vaak volkomen naast de waarheid zitten, en dit ook nog vol overtuiging verdedigen. Dat geldt niet alleen voor gebeurtenissen en waarnemingen om hen heen, maar zelfs ook hun eigen handelen. Lamme noemt het bewustzijn daarom wat denigrerend de “kwebbeldoos”.

Onze besluiten, zegt Victor Lamme, zijn al lang (binnen 0,33 seconde) genomen voordat we begonnen zijn er over na te denken en dingen te beredeneren, en ons analytisch vermogen (de “brain interpreter”) begint er vervolgens (na 0,5 seconde) een verhaal bij te verzinnen als de race al gelopen is. Door dit achteraf beredeneren van gebeurtenissen en ook van ons eigen handelen creeren we voor onszelf de illusie, alsof wij (d.w.z. ons bewustzijn) dit allemaal zo bedacht en gepland hadden. De kwebbeldoos is niet meer dan spuit elf, die ook nog wat modder sputtert als de brand al geweest is. Ons handelen is van de wieg tot aan het graf niet veel anders dan een complexe optelsom van onze reflexen. Wij zijn niet meer dan een soort robots van vlees en bloed.

Lamme’s beschrijving van het bewustzijn is zonder meer fascinerend te noemen. De vraag is echter of Lamme niet doorschiet in zijn conclusies. Wetenschappers kunnen tegenwoordig ook bij leven – en zelfs tijdens het uitvoeren van taken – met ECG en MRI scans bestuderen wat ons brein allemaal kan en doet. Wellicht is de fascinerende ontdekking van het vermogen van ons brein de aanleiding voor een veelgemaakte fout: deze jongste ontdekking (nl. hoezeer onze reflexen ons handelen bepalen, razendsnel en voordat we er over hebben kunnen nadenken) leidt tot de doorgeschoten conclusie dat ons bewustzijn eigenlijk maar een nutteloos wormvormig aanhangsel is. En dat er dus ook niet zoiets bestaat als de vrije wil. Wij voeren gewoon compulsief uit wat onze reflexen ons opleggen. Zelfs de ingewikkelde politieke afweging van Winston Churchill om de Franse slagschepen te bombarderen om ze uit handen van de Duitsers te houden is niet meer dan een reflexmatig handelen, gedefinieerd door zijn hersenstructuur en eerdere ervaringen, aldus Victor Lamme.

Kikker,”Eet insect of eet hem niet”

In die stelling ligt in de eerste plaats een filosofisch probleem besloten. Want wat is “vrije wil”? En wat is vrijheid? Lamme zegt dat een handelen, dat in strijd is met wat men logischerwijs als reactie op een gebeurtenis of situatie zou verwachten, wordt aangemerkt als handelen uit vrije wil. Een kikker heeft volgens Lamme maar twee modules in zijn brein: 1. “eet insect OR (IF too far away) hop dichterbij en GOTO ‘eet insect'” EN 2. “omzeil obstakel”. Module 2 is bedoeld om vervolgens module 1 “eet insect” alsnog uit te kunnen voeren. Wanneer een kikker nu zou besluiten een insect niet op te eten, ondanks dat hij voldoende dichtbij is EN er geen obstakel in de weg staat, dan zou de kwebbeldoos zeggen: “kijk hij vindt het zielig en besluit daarom het insect niet op te eten”. Dat is echter een interpretatie die bezijden de waarheid is, want een kikker vindt niks zielig en zal dan wel of geen honger hebben, of er zal een andere reden zijn waarom “eet insect” niet werkt. Maar het is geen vrije keuze.

Complex samenstel volgens Victor Lamme

Wanneer het complexere menselijke brein een handeling niet uitvoert, die men normaal wel zou verwachten, dan is dat niet omdat de persoon in kwestie vrij is om te denken: “vandaag even niet”, maar dan is dit volgens Lamme de resultante van een complex samenstel van trigger-response processen, waar een impuls die ons van een actie afhoudt sterker is gebleken dan de impuls die zou leiden tot de verwachte actie. Het begrip “vrije wil” is volgens Lamme daarom een illusie, hoewel een illusie die wij zonder probleem kunnen blijven koesteren omdat het proces waar een besluit (tot handelen of niet handelen) uit resulteert dermate complex is dat we niet in staat zijn de uitkomst betrouwbaar te voorspellen. Er zijn bovendien tal van externe factoren, die ons gedrag beinvloeden maar waar we geen invloed op hebben, waardoor we een handeling die we anders wel zouden uitvoeren (of die we wellicht al van plan waren) niet uitvoeren. Dat is een stimulus-respons verband, dat onvrij is en volgt uit een wijziging in de stimulus en niet in een vrij genomen besluit niet te reageren.

De gedachte, dat het bewustzijn geen rol speelt, en slechts als een toeschouwer achteraf de zaken analyseert zonder echt invloed te hebben op de uitkomst van die processen, is echter denk ik niet juist. Het bewustzijn heeft een meerwaarde. De analytische processen die we met ons denken uitvoeren, leveren nieuwe informatie op, die de uitkomst van actie-reactie processen op een later tijdstip beinvloedt. We reageren dus niet alleen op waarnemingen en gewaarwordingen, maar voegen onze eigen analyse van die eerdere waarnemingen toe. En die informatie kan zo sterk zijn, dat we besluiten iets niet te doen wat we eerder wel gedaan hadden. Bovendien is ons brein plastisch: het is zelfvormend en kan zich aanpassen aan veranderende omstandigheden.

Waar een eenvoudig schepsel als een kikker betrekkelijk robotmatig handelt, zijn wij met onze betere processors en datacentra in staat informatie te bewerken, te analyseren en op te slaan, om die later weer te gebruiken. En dat geldt zelfs eenvoudiger wezens. Een ezel stoot zich bvb. niet twee keer aan dezelfde steen. En de door Lamme beschreven Theory of Mind (ToM), het vermogen om zich te verplaatsen in een ander wezen en het eigen gedrag aan te passen aan de hand van die voorstelling, is niet voorbehouden aan de mens. Ik zag laatst een natuurfilm waarin een moederijsbeer een ingewikkelde omtrekkende beweging maakt om een zeehond te besluipen, omdat de ijsbeer zich kennelijk kan verplaatsen in wat de zeehond vanuit zijn gezichtspunt ziet. Dat is lijkt me meer dan een reflex.

Een deel van die informatie wordt zelfs geincorporeerd in het DNA en meegegeven aan nakomelingen, die deze weer benutten voor betere beslissingen. De gedachte, dat het bewustzijn in die ontwikkeling geen rol heeft, en slechts een toeschouwer is, die achteraf commentaar geeft dat verder nergens toe doet en nergens toe leidt, lijkt mij daarom niet juist.

Door voor ons geestesoog gebeurtenissen te herhalen en te overdenken, zijn we in staat om daar nieuwe informatie uit te halen. Zelfs Lamme en zijn collega’s hebben zo ons brein onderzocht en zijn tot conclusies gekomen over het functioneren ervan.

Het vasthouden van die informatie en het op die manier ontwikkelen van wetenschap en kennis die ons in staat stelt de wereld te veranderen en naar de maan en terug te vliegen is echter wel een resultaat van die “kwebbeldoos”. Door eerst taal te bedenken, deze te ontwikkelen en vervolgens dit in schrift neer te leggen en almaar verder te ontwikkelen (tot in wiskunde, machineschrift enz. toe) zijn we in staat de resultaten van wat die “kwebbeldoos” geproduceerd heeft te conserveren tot een indrukwekkend een alsmaar uitdijend en machtig fundament van kennis en kunde. Het is dan ook tamelijk beledigend om het bewustzijn weg te zetten als een irrelevante “kwebbeldoos” en dat doet het belang van het bewustzijn tekort. We kunnen met ons bewustzijn – door acties of het achterwege laten ervan vooraf te overdenken – ons handelen wel degelijk sturen. Dat gaat niet makkelijk, maar we kunnen door die denkkracht onszelf veranderen en ons gedrag veranderen.

Maar is dit bewustzijn, is onze wil vrij? In de praktijk vaak niet, omdat onze gedragingen op basis van min of meer complexe reflexen vaak ingesleten zijn, maar fundamenteel ben ik niet overtuigd dat onze wil niet vrij is. Want door onze denkkracht kunnen we wel bespiegelen, wat ons handelen, wat onze keuzes voor gevolgen hebben gehad, en of we dat later weer zo willen. Door te besluiten dat we dit niet willen, kunnen we onszelf trainen om in het vervolg anders te reageren, en dit in ons systeem opslaan. Onze samenleving en alles wat we bedacht en ontwikkeld hebben is het bewijs van die vrijheid van beslissen. Wellicht wordt het tijd De vrije wil is geen illusie van Herman Kolk te lezen voor een gezond tegenwicht tegen de deterministische betogen van Victor Lamme en Dick Swaab in zijn boek Wij zijn ons brein.

En op een nog fundamenteler niveau kun je je afvragen, wat de drijfveer is van ons handelen, sterker, van ons leven en van alle natuurlijke processen. Waarom trekken bepaalde stoffen elkaar aan, waarom ontstaan er moleculen, ontstaan er beestjes, die uit de zee kruipen en zich ontwikkelen tot mensen en andere magnifieke wezens?

Ik ben nog steeds een aanhanger van de “goddelijke vonk” van Seneca, waarover hij schreef in zijn brieven aan Lucilius. En die vonk zoek ik in al wat bestaat, in elke atoom, in elke molecuul. De optelsom van alle krachten en krachtjes in het universum leidt tot een ordening van al die deeltjes. Alles is met elkaar verbonden. Maar waardoor een bepaalde kracht het wint van een andere, waarom de ene stimulus leidt tot een respons en andere tegengestelde stimuli niet? Daar zie ik nog wel ruimte voor vrijheid, of noem het de hand van God. [MdV 24-03-2012]