Herken je dat? Je wilt een verandering op je werk doorvoeren, maar op een of andere manier werkt niemand mee, hoewel al je medewerkers zeggen dat ze er achter staan. Of dichter bij huis: je wilt eigenlijk afvallen, maar telkens weer loop je naar de kast, pak je een zak chips en werkt die naar binnen. Terwijl je op dat moment denkt: dit zou ik niet moeten doen, ik wil afvallen. Of je wilt fitter worden en neemt je voor meer te gaan sporten. Maar als je thuis komt, plof je op de bank en komt er niet meer van af. Hoe komt dat? Ik denk dan wel eens aan Goethe’s verzuchting: “Zwei Seelen leben, ach, in meiner Brust!”. Toch is het mogelijk om te veranderen, als je begrijpt hoe de menselijke geest werkt.
De boeken van Dick Swaab “Wij zijn ons brein” en Victor Lamme “De vrije wil bestaat niet” hebben mij een nieuwe kijk gegeven op de rol van het bewustzijn. Waar ik in het verleden over het brein dacht als een integrale denkende eenheid realiseerde ik mij, dat dit een versimpeling is. Het brein bestaat uit meerdere onderdelen. Een belangrijk deel daarvan stuurt zonder dat wij daar bewust invloed op hebben, zeg maar op de automatische piloot, processen in het lichaam aan. Een groot deel van de werking van ons brein gaat dus buiten het bewustzijn om. Ons redenerende, analytische en denkende ego is niet identiek aan het brein als geheel. Dat verklaart ook de verschillende onderdelen van de persoonlijkheid, die door psycho-analytici zoals Freud zijn onderkend (het Es, het Ich en het Uber-Ich). Door de boeken van Swaab en Lamme (maar ook de boeken van Allen en Barbara Peace wijzen al in die richting) kwam ik tot het inzicht, dat menselijk gedrag en persoonlijke karaktertrekken die psychologen beschrijven niet een onstoffelijk of willekeurig verschijnsel zijn, maar zij hebben een fysieke oorzaak in de hersenen.
Nog fascinerender is het, dat die fysieke toestand van onze hersenen te beïnvloeden en te veranderen is door oefening. Dat is geen fabeltje, het is harde werkelijkheid. Hersengymnastiek is een keiharde psychologisch-medische realiteit. Dat betekent ook, dat – zoals overigens ook uit onderzoeken is gebleken – meditatie en andere vormen van het oefenen van de geesteskracht een werkelijke en (bij consequente herhaling) ook blijvende invloed hebben op je geest. Dat is ook wat reclame doet: het conditioneert je denken door alsmaar een boodschap te herhalen. Er worden fysieke neuronenverbindingen gelegd, die blijvende invloed hebben op de werking van het brein. Het menselijk brein is zoals dat heet plastisch, het kan veranderen door oefening. Sterker: het kan zichzelf veranderen.
Peinzend over de aard van het menselijk bewustzijn kwam ik op de analogie, dat het bewustzijn te vergelijken is met een ruiter op een paard. Het paard zijn de ongebreidelde emoties, en de ruiter moet proberen die te temperen en te sturen. Ik vond het vrij wijs bedacht van mezelf, tot ik er achter kwam dat Plato dit ook al bedacht had. Enfin ik troostte me maar met de gedachte dat ik in ieder geval met mijn eigen filosofische doorvorsingen al gevorderd was tot het denknivo van Plato.
Bij toeval stuitte ik vervolgens op het boek Switch – Veranderen als verandering moeilijk is van de gebroeders Chip en Dan Heath. Zij geven een routekaart voor het veranderen van menselijk gedrag. Je eigen gedrag of het gedrag van mensen in een kleinere of grotere organisatie of groep. Zij gebruiken de analogie van de filosoof en psycholoog Jonathan Haith voor de relatie tussen het verstand en de emotie: de Berijder en de Olifant. Wat ik wel mooier vind, omdat een Olifant nog krachtiger is als beeld.
De methode voor verandering die in Switch wordt uitgelegd sluit naadloos aan bij de inzichten die ik verkregen heb uit de boeken van Lamme en Swaab over de werking van het brein. Zij schetsen een methode om tot gedragsverandering te komen, die niet slechts een leuk stappenplan is, dat misschien wel of misschien niet werkt. Het is een methode die gebaseerd is op concreet bewijs van de werking van het menselijke brein en bewustzijn. Je kunt veranderingen teweeg brengen, als je begrijpt hoe de menselijke geest werkt. En daarvoor moet je dus begrijpen, dat wat je denkt en zegt (je bewustzijn, je redenatievermogen) niet steeds controle heeft over je doen en laten.
Verandering moet gestuurd worden…
Switch legt uit, dat je voor verandering zowel de Berijder als de Olifant moet sturen. De Berijder is in staat lange termijn doelen na te streven, de Olifant gaat voor de emotie en de korte termijn doelen. Het leuke is, dat het verstand (de Berijder) ook niet de wijsheid in pacht heeft. De Olifant is zonder meer nodig om de zaak te enthousiasmeren. Switch legt zowel de valkuilen van de Berijder als van de Olifant uit. Krijg je die twee op een lijn, dan is de sky the limit! Om dit te bereiken, moet je (1) de Berijder aansturen, (2) de Olifant motiveren en (3) het Pad effenen.
De trucs die de Chip en Dan Heath hiervoor aandragen zijn deels herkenbaar. Maar doordat ze nu in een totaalbeeld ingepast worden, waarom deze trucjes werken en hoe je zo jezelf en anderen als het ware “voor de gek kunt houden” om verandering teweeg te brengen, krijgen die methodes een enorm overtuigende context. Het betoog van Switch viel tegen de achtergrond van de boeken van Lamme en Swaab ineens op zijn plek. Als je weet, dat 80% van ons gedrag gestuurd wordt door reeksen automatismen (automatische stimulus-impuls koppelingen, oftewel ingesleten gewoonten), dan kun je dat gebruiken. Patienten die lijden aan Environmental Dependency voeren ongewild handelingen uit, die hun omgeving hen aandraagt. Als ze sloffen zien, trekken ze ze aan, als ze cake zien, eten ze die op. Gezonde mensen doen grotendeels hetzelfde, maar hebben meer controle over de keus om de handeling uit te voeren. Maar je kunt jezelf dus verleiden om een handeling te verrichten, door die voor te bereiden: bvb. leg je sportkleren ‘s avonds al klaar als je de volgende ochtend wilt gaan joggen. Hierbij speelt ook mee, dat het de Berijder (echte) energie kost om een taak uit te voeren, om de Olifant te sturen. Uit onderzoeken blijkt dat als de Berijder al een tijd bezig is geweest met een inspannende taak die zelfdiscipline vergt (bvb. je probeert je de hele dag aan je dieet te houden, of je moet een voordracht voorbereiden terwijl het buiten mooi weer is en je liever er op uit wilt gaan), dan is de Berijder op een gegeven moment moe en heeft geen puf meer om de Olifant in bedwang te houden. De Olifant gaat dan lekker zijn gang. Want die zag dat dieet toch al niet zitten, omdat het geen korte termijn beloning in petto heeft.
Maar als je de emotie van de Olifant kunt bereiken, dan is die tot geweldige inspanningen bereid. Enthousiasmeer mensen en ze doen alles om het doel te bereiken. Daarvoor kun je ook trucs gebruiken. Voor de Olifant moet je dingen vooral zichtbaar maken. Een Powerpoint van de schadelijke gevolgen van roken werkt niet. Als je een filmpje toont van iemand met longkanker, of je laat een preparaat van zwarte rokerslongen zien, dan wordt de Olifant ineens gemotiveerd.
De Berijder heeft meerdere valkuilen
De Berijder heeft naast zijn beperkte energie nog meer valkuilen. Hij kan makkelijk verstrikt raken in analyses van complexe problemen. En dan komt er nergens niks van terecht. De Berijders gaan zelfs met elkaar in discussie, en weten allemaal de beste weg om het doel te bereiken. Maar niet dezelfde helaas. De Olifant denkt ondertussen: laat maar hangen. Je moet dus niet alle problemen tegelijk willen oplossen, en vooral eenvoudige, eenduidige en concrete doelen stellen. En je moet focussen op de lichtpuntjes. Als je er op gaat letten, dan doen mensen dit discussiëren wat de beste weg is om een doel te bereiken BIJNA ALTIJD. Zeg maar eens voor de aardigheid dat je op dieet bent. Dan komt iedereen met behulpzame adviezen. Maar allemaal anders. Je Berijder raakt verstrikt in de keuze van de juiste weg, en je Olifant raakt gedemotiveerd.
In Switch wordt naast vele andere voorbeelden een prachtig voorbeeld gegeven van een ontwikkelingswerker die in Vietnam de ondervoeding bij kinderen en kindersterfte moet gaan bestrijden. Hij heeft geen middelen en geen macht. De Berijder zou zeggen: we moeten zorgen dat de arme bevolking minder arm wordt, de economie bevorderen en de watervoorziening verbeteren. Dat wordt natuurlijk niks als je geen middelen of macht hebt en duurt eindeloos. Wat doet hij? Hij gaat naar een dorp en ondervraagt de moeders van kinderen, die ondanks de armoe niet ondervoed zijn. Het blijkt dat zij een paar slimmigheidjes bedacht hebben om de voeding van hun kinderen met dezelfde middelen toch net even beter te laten zijn. Die kennis deelt hij met andere dorpelingen, en voor je het weet veranderde het gedrag van de dorpsbevolking en greep die verandering als een olievlek om zich heen naar andere dorpen. Switch geeft veel van dergelijke voorbeelden (echt Amerikaans) maar het zijn wel wezenlijke onderbouwingen van de trucs en methodes die je kunt toepassen om verandering te bewerkstelligen. En ik ben ervan overtuigd, dat die methodes werken, omdat ze uitgaan van hoe ons brein in elkaar zit [MdV 6 mei 2012].
