De laatste maanden heb ik me (weer) gestort op het boeddhisme. Ik lees Boeddhisme4Dummies en tweet elke dag wat over hetgeen ik lees. Zie @KeepondreamingU op Twitter. Zo ontstaat via #Boeddhisme4Dummies een soort uittreksel van het boek. Ik vind het erg leerzaam, het neemt je aan de hand en leert veel over het boeddhisme. Hoe het ontstond, de verschillende stromingen en wat het inhoudt. Eerder las ik Woorden van Boeddha, een boekje uitgegeven door Ankh Hermes en geschreven door ir. J.A. Blok. Blok maakte een vertaling van de Dhammapada, een van de oudste teksten waarin de woordelijk overgedragen leer van Boeddha is vastgelegd. Ook daarvan vind je een samenvatting op Twitter op #WoordenVanBoeddha.
De kracht van dat boekje (uit 1971, het is nog steeds verkrijgbaar, ook 2e hands, via bol.com) is dat het je het meest direct bij de oorspronkelijke tekst brengt, los van alle ruis er omheen. Als je gevoel hebt voor de historische context (die ook in de inleiding op verantwoorde wijze door Blok wordt toegelicht) dan is dat een prachtige bron om zo dicht mogelijk bij de Woorden van Boeddha te komen, om als het ware 500 jaar voor onze jaartelling aan te schuiven bij het gehoor dat zich om Boeddha verzameld heeft, en met gekruiste benen te luisteren naar wat hij te verkondigen had.
Boeddhisme4Dummies geeft daarentegen de helikopterview, wat ook door het historisch overzicht van hoe het boeddhisme zich over de wereld verbreid heeft heel erg nuttig is en de leer en alle stromingen in context plaatst. Ik ben er daardoor achter gekomen, dat “het boeddhisme” niet bestaat, of althans dat het door de veelheid aan stromingen zeer divers en verschillend is. De kern is wel dezelfde, en die kern kun je lezen in Woorden van Boeddha. De rest mag je zelf verzinnen en je mag kiezen welke school, traditie of stroming je het meest ligt. Voor de mensen in Azië (in Thailand, Vietnam, Japan of Tibet) is het natuurlijk minder vrijblijvend. Zij zijn veel meer gedwongen door de sociale religieuze context, die naar mijn idee minder met het boeddhisme zelf (met de leer) te maken heeft. In wezen is dit hetzelfde met alle religies. Ook het christendom heeft allerlei lokale elementen geassimileerd, en heeft zich in verschillende stromingen en scholen anders ontwikkeld. Hoewel iedereen gelooft in Christus. Met het boeddhisme is het niet anders: allen geloven in Boeddha, in de Verlichting die hij bereikte en in zijn leer hoe dat ook zelf te bereiken. Maar de invulling – wat moet je ervoor doen (en laten), welke gebruiken en rituelen moet je volgen – dat alles is overal weer anders. Waarmee dat voor mij – maar daarin ben ik dan wellicht radicaal en eigenwijs – overtollige bagage is, niet de kern van de zaak.
Vandaar ook dat de vraag “is boeddhisme een religie” lastig te beantwoorden is. Ik meen dat het boeddhisme in veel van zijn verschijningen inderdaad een religie is, door de rituelen, de tradities, de tempels, de legenden en de goden die geïncorporeerd zijn. Maar ik denk dat dat alles ballast is. De kern is de leer van Boeddha over het inzicht dat hij verkreeg over de aard van de werkelijkheid, onze waarneming daarvan, over het menszijn en de onwrikbare wetten waaraan dat is onderworpen, over de deugd die daaruit voortkomt en over de essentie van geluk. Die leer is echter veel minder een religie dan een zeer, zeer diepe filosofie. Een filosofie die het cerebrale overstijgt, en ons zowel leert hoe we door ons verstand, als door ons gevoel tot een deugdzaam leven en tot een gelukkig leven kunnen komen. Niet geluk in de zin van kortstondige behoeftenbevrediging, maar werkelijke innerlijke rust en vrede. Die filosofie leert ons hoofd en hart te verenigen, leert ons hoe we scherp moeten waarnemen, maar ook hoe we in contact moeten komen onze emoties en de rol die ons lichaam daarbij speelt.
Die filosofie raakt wonderlijk genoeg aan de langs puur rationeel-cerebrale wijze tot stand gekomen filosofie van Spinoza in diens Ethica. Ik verdenk echter Spinoza er van dat hij onvermijdelijk gevoelsmatige elementen in zijn schijnbaar strict logische, wiskundige redenering heeft geïntroduceerd. Het Godsbegrip van Spinoza en de natuurwet die ons voorschrijft menslievend te zijn en het “streven van alles wat leeft” (het ‘conatus-begrip’) te respecteren vloeien maar moeizaam voort uit zijn logische redenering. Ze komen een beetje uit de lucht vallen als een ‘deus ex machina’.
Wat ik ook lees, andere inzichten dan van die twee eminente “denkers” – wat mij betreft de meest excellente inzichten aller tijden – heb ik nog niet aangetroffen. Al het andere is slechts herhaling van wat zij hebben verwoord. Overigens was Boeddha om heel eerlijk te zijn ook niet origineel, want zijn kernleer van “het juiste denken, het juiste spreken en het juiste handelen” was 1.500 BC al door Zarathustra verkondigd. En die had ook de non-dualiteit in feite al als uitgangspunt van zijn leer genomen. De tegenstellingen der werkelijkheid zijn schijn, alles is in wezen één. En daaruit verklaart zich ook, dat je alles en iedereen moet respecteren, want alles is verbonden en kan niet los van elkaar worden bezien.
Die leer en leefregels zijn zo universeel dat ze tijdloos zijn. De reden om ze telkens in allerlei vorm te herhalen is slechts, dat wij mensen zo beperkt zijn dat het ons keer op keer verteld moet worden. Nieuwe generaties, die deze inzichten nog niet zelf ontdekt hebben, moeten voorgelicht worden. We moeten het ook onszelf steeds weer voorhouden, want het toepassen ervan in het leven van alledag is o, zo moeilijk. [MdV]
