De fundamentele discussie, of een mens uniek is en zich onderscheidt van de dieren, omdat de mens analytisch kan denken en zich kan uitdrukken in taal, is door de eeuwen heen vaak gevoerd. Sommige religies gaan hier inderdaad van uit, en leren dat de mens naar het evenbeeld van God is geschapen en dieren onredelijke wezens zijn, die niet onder dezelfde noemer vallen. Ik heb hier moeite mee, en ben zoals ik eerder al in blogs heb aangegeven geneigd te denken dat het onderscheid tussen mens en dier gradueel is. De mens is slechts een organisme dat een grotere mate van verfijning heeft bereikt en daarom tot meer in staat is in intellectueel opzicht. In wezen onderscheidt zich het organisme mens niet wezenlijk van dieren of welk ander levend organisme dan ook. Om die reden kan ik me dan ook veel meer vinden in de boeddhistische opvatting, dat alle levende wezens gelijkelijk bezield zijn en in wezen niet van elkaar verschillen.

Nu kun je daar natuurlijk een heel fel debat over opbouwen en elkaar met tal van argumenten de loef proberen af te steken om gelijk te krijgen, terwijl het gelijk eigenlijk nooit aangetoond kan worden. Of kan dat toch?
Het paradoxale is, dat juist het voeren van zo’n debat raakt aan de kern van het vraagstuk. Wie Victor Lamme’s boek “De vrije wil bestaat niet” en “Wij zijn ons brein” van Dick Swaab heeft gelezen, begrijpt wat ik bedoel. Het rationele denkende onderdeel van ons brein, waarvan wij denken dat dat ons ego is, is een betweterig computercentrumpje, dat voortdurend allerlei uiterst nuttige hypothesen en theorieen bedenkt en lanceert, maar er ontzettend vaak ontzettend naast kan zitten, en vooral lijdt aan een grenzeloze zelfoverschatting. En verrekte lastig kan erkennen, dat het ernaast zit. Denk maar aan de deelnemers aan een psychologisch experiment, waarbij ze het verschil tussen (identieke) sokken moeten vaststellen, en zelfs nadat hen is verteld dat de sokken exact identiek zijn proberen vol te houden dat er toch een verschil is.

De kern van de zaak is dus, dat Dick Swaab het in zoverre bij het verkeerde eind heeft: wij zijn niet (uitsluitend) ons brein. Er is meer. Ik denk eerlijk gezegd, dat het gehele organisme van een levend wezen meedoet. Iedere cel binnen een lichaam doet mee. Waardoor dit mij ook duidelijk werd, was een youtube filmpje dat ik een tijdje terug zag van een college van de immunoloog Professor Savelkouls. Hij liet daarbij een – overigens naar het schijnt al vrij oud – filmpje zien waarin een witte bloedcel “jaagt” op een indringer (een bacterie). Dat is echt heel frappant om te zien. Heeft de witte bloedcel hersens? Nee. En toch heeft het ding het idee om achter die bacterie aan te gaan. Een ander voorbeeld is te zien bij allerlei eencellige of uit enkele cellen bestaande organismen, die reageren op hun omgeving. Ze hebben in de gaten als er wat te eten is, of als er gevaar dreigt. Als ik in de badkamer kom ‘s avonds en ik doe het licht aan, dan schieten de zilvervisjes er als een haas vandoor, wetende dat ze gevaar lopen. Precies zoals Boeddha het uitdrukte: ieder levend wezen hecht er aan om in leven te blijven. Dat is toch ook geen rocket science, dat kun je gewoon iedere dag om je heen zien.

Jawel, zul je zeggen, maar dat is instinct. Dat is geen denken of bewustzijn. Ik denk eerlijk gezegd van wel. Ik denk dat het niets anders is dan ons eigen menselijke bewustzijn. De optelsom van de cellen, waaruit mensen – of ieder levend wezen for that matter – bestaan, is een samenwerkend organisme, dat samen het eigen doel van zelfrealisatie nastreeft. En hoe complexer en groter, tot hoe meer dat geheel in staat is. Het is eigenlijk net als het verschil tussen een eenmanszaakje en een multinational.
In dat verband is bij onderzoek ook al vast komen te staan, dat dieren ook in staat zijn zichzelf te herkennen. Ik ben bij voorbeeld een grote fan geworden van kraaien en eksters, omdat die in staat zijn zichzelf in een spiegel te herkennen en te onderscheiden van een soortgenoot. Een ander voorbeeld van het bewustzijn van een dier dat me is bijgebleven (ik meldde dat al eens eerder in een blogje) is het voorval waarbij een moedereend de weg overstak gevolgd door haar kroost, en een van de kuikens door een auto werd overreden. Moeder eend had donders goed in de gaten dat er iets niet in de haak was, en ook al kon ze niet tellen ging ze terug om het gewonde eendje te proberen te redden en van de weg af te trekken. Of denk aan de verhalen van dolfijnen die drenkelingen redden, omdat ze zich realiseren dat mensen niet zo lang in het water kunnen overleven (ik weet trouwens niet of die verhalen waar zijn, maar zo ja dan is het ook een mooi voorbeeld van bewustzijn en empathie).

Een soortgelijk voorbeeld van het opmerkelijk bewustzijn van een dier is het bericht dat onlangs in het AD verscheen, over een merrie die stervende was en de tegenwoordigheid van geest had om haar veulen, dat nog niet kon overleven zonder moedermelk, naar een boerderij te leiden waar het zou kunnen overleven als de merrie stierf. Hoe kan dat?
Die merrie heeft echt niet lopen peinzen: potverdrie ik ga dood, mijn veulen heeft mijn moedermelk nodig, hoe doen we dat nou? O ja, als we nou naar die boerderij gaan waar we altijd overwinteren, dan zorgen ze daar wel voor haar.

Nou ja, in zekere zin heeft ze dat dus eigenlijk wel bedacht. Maar niet met gebruikmaking van de kleine professor, het kleine rationeel analytische centrum waarover mensen beschikken en dat zichzelf zo belangrijk vindt. Ze heeft op een of andere manier vanuit de drang tot zelfbehoud en behoud van haar nageslacht, die in heel haar wezen aanwezig is, “bedacht” wat haar te doen stond. Wat mij tot de conclusie leidt, dat dit besef, dit bewustzijn zich in alle levende organismen bevindt, sterker, in elke cel van ieder levend organisme. Denk maar eens na: hoe weten individuele neuronen in ons brein, welke ervaringen opgeslagen in ons korte termijn geheugen van belang zijn om te bewaren, en te worden vastgelegd in het lange termijn geheugen? Het hele organisme wisselt informatie uit en maakt keuzes die het belang van het organisme dienen.

Ik durf dus de stelling aan, dat wij niet alleen ons brein zijn, maar wij – en daarmee bedoel ik ons bewustzijn – ons hele lichaam zijn. Die conclusie was zich gaandeweg al eerder bij mij aan het opdringen, maar de enigszins wonderbaarlijke – bijna metafysische – ervaring die ik had bij mijn eerste yoga-les (zie mijn andere blog van vandaag) onderstreept deze bevinding. Zo kom ik dus zowel door overpeinzing en waarneming van de wereld om mij heen tot die conclusie, als door mijn eigen beleving. Maar je mag het gerust met mij oneens zijn! [MdV, 06-09-2012]