In het uiterst interessante boek Wij zijn ons brein bespreekt Dick Swaab het wezen van bewustzijn vanuit zijn optiek als hersenspecialist. Volgens Dick Swaab is het bewustzijn niet meer dan het resultaat van de communicatie tussen het enorme netwerk van zenuwcellen in onze hersenen en een aantal specifieke delen van de hersenen. Bewustzijn is in zijn visie een “emergente” eigenschap: de specifieke functies van het netwerk van neuronen en deze delen van de hersenen zijn opgeteld meer dan de som der delen en vormen zo ons bewustzijn. Hij verwijst daarbij naar het onderzoek van Dr. Victor Lamme, die aanneemt dat het bewustzijn ontstaat door de “recurrente” verwerking van informatie door onze hersenen en neuronen. Recurrent wil zeggen: heen en weer sturen van informatie. Waarnemingen van de zintuigen (gevoel, gehoor, zicht, tast en de gewaarwording van de eigen motorische en fysieke ervaringen) worden naar de hersenen gezonden en met elkaar vergeleken. Hierdoor ontstaan bewustzijn en zelfbewustzijn, aldus Dick Swaab in navolging van Lamme.
Bewustzijn en zelfbewustzijn leveren een evolutionair voordeel op, aldus Swaab. Immers heeft het dier dat zijn eigen situatie kan vergelijken met die van een ander een voorsprong op die ander. Hij kan verdergaande analyses maken en plannen wat te doen. Hij is in staat te functioneren in de complexe sociale interacties binnen een groep.
Swaab besteedt ook aandacht aan (al dan niet religieuze) opvattingen over de geest en de ziel. Om kort te gaan bestaan die volgens Swaab niet, en de psychologie is in zijn visie dus ook geen studie van de ziel, omdat de psyche niet bestaat. Psychologen bestuderen het gedrag voortkomend uit het functioneren van de hersenen, niets anders. Hij gaat ook in op de eerder door mij op deze website besproken theorieën van Pim van Lommel, die aan de hand van door hem in het kader van een omvangrijk onderzoek opgetekende zgn. Bijna Dood Ervaringen (BDE’s) tot de slotsom komt dat er meer op hemel en aarde is en “bewustzijn” een soort immateriële entiteit is die alom in het universum aanwezig is. Swaab veegt met de argumenten van Van Lommel de vloer aan, door er op te wijzen dat hij daarmee voorbij gaat aan de ontdekkingen van maar liefst vier Nobelprijswinnaars. Dat autoriteitsargument vind ik dan weer minder overtuigend, want de Nobelprijswinnaar van vandaag is de onnozelaar van morgen. Dat is inherent aan wetenschap. We lachen nu om de geniale vondsten van de meest eminente geleerden uit het verleden.
Interessanter te lezen is, dat Swaab er op wijst dat de ervaringen die mensen beschrijven bij een BDE heel goed een produkt van onze hersenen kunnen zijn, en daar dus niets bovennatuurlijks aan is. Ervaringen van boven het lichaam te zweven, overledenen te zien, tunnels en een gevoel van grote vreedzaamheid komen voor bij kritieke toestanden (zuurstofgebrek e.d.) van de hersenen. Ook bij voorbeeld bij bewusteloos raken en epileptische aanvallen. De neurofysioloog Prof. Gert van Dijk wekt volgens Swaab enkele malen per week flauwvallen bij patienten op, wat tot dezelfde ervaringen als bij een BDE leidt. Dit gaat samen met (en heeft volgens Swaab als oorzaak) verminderde doorbloeding van de hersenen. De (veronder)stelling van Van Lommel, dat dit zich voordoet bij volledig ontbreken van hersenactiviteit verwerpt Swaab. Het EEG meet de hersenen slechts ondiep, en geeft dus een onvolledig inzicht in wat er zich afspeelt. Kortom, Swaab zegt: cardioloog houd je bij je leest.
Het is altijd leuk als professoren het met elkaar aan de stok krijgen, en kort Googlend zag ik ook alweer een professor in de psychologie, Douwe Draaisma, die zich weer aan zijn mede-professoren Swaab en Van Lommel stoort, omdat zij zich uitspreken over zaken buiten hun vakgebied. Hermans heeft het met zijn Onder Professoren al beschreven, dat dat er soms gezellig aan toe kan gaan.
Met de theorie van Van Lommel heb ik ook moeite vanwege het universele en tijdloze bewustzijn, dat door hem wordt verondersteld. Het lijkt mij juist vanuit het concept van bewustzijn lastig dit aan te nemen, omdat inherent is aan bewustzijn dat het een beperkt vizier heeft. Bovendien rijst de filosofische vraag wat het nut is van dit detacheren van een waarnemend individueel bewustzijn als het universele bewustzijn toch al tijdloos en universeel is. Waarom zou het universele bewustzijn (de Almachtige) deze exercitie dan doen? Ik zou in dat geval denken dat dat een vorm van Zichzelf bezighouden is uit verveling.
Swaab haalt in zijn uiteenzetting over het bewustzijn een belangrijk argument aan, dat ook pleit tegen het Godsbegrip. Als er wel iemand moet zijn, die dit alles geschapen heeft, dan rijst de vraag: wie heeft Hem dan geschapen? Kortom je lost een probleem op met een nieuw probleem. Zo zegt Swaab, dat de menselijke noties van “bewustzijn” allemaal ten onrechte uitgaan van dualistische opvatting van ons wezen, alsof er een soort waarnemer is buiten onszelf. Terwijl het gewoon onze hersenen zijn. Als onderbouwing van de emergente eigenschap van onze hersenen genaamd (zelf)bewustzijn wijst hij ook op de beperkte reikwijdte van onze aandacht. Wij zijn ons slechts bewust van die informatie, die binnen het beperkte vizier van de interactie tussen het netwerk van zenuwcellen en een aantal delen van de hersenen wordt geanalyseerd. Van de rest zijn wij ons niet bewust, we zien en horen het niet en slaan het niet op.
Hij geeft ook verschillende voorbeelden van waarnemen zonder bewustzijn. Zo zijn er interessante voorbeelden van mensen die een opdracht krijgen en hele opvallende dingen gewoon niet zien (zie bvb. op You Tube het filmpje van de man in gorillapak tussen een groep mensen door loopt en door proefpersonen die met een opdracht naar dat filmpje moeten kijken niet wordt opgemerkt). Bij onderzoeken is aangetoond, dat waarneming en motorische uitvoering gemechaniseerd verlopen, en het bewustzijn daarvan een paar seconden achter de feiten aan loopt. Als de bewuste waarneming gestoord wordt, dan wordt de handeling wel uitgevoerd, maar men is zich er niet meer van bewust. Ook kan bij ontkoppeling van de hersenhelften informatie die aan de ene kant aankomt, wel waargenomen worden, zonder dat dit bewust wordt ervaren.
Anderzijds vind ik de mechanistische visie van Swaab ook niet bevredigend. De indruk blijft bij mij bestaan, dat bewustzijn en zelfbewustzijn wel inherente eigenschappen van alle materie zijn. Het zelfbewustzijn van mensen is volgens Swaab niet een ander bewustzijn dan dat van dieren, hooguit van een hoger niveau. Daar ben ik het van harte mee eens. Eksters blijken in staat zichzelf te herkennen in de spiegel. En ik heb wel eens een moedereend terug zien lopen de weg op naar haar kuikentje, dat was aangereden, pogend dit mee te slepen. Ze was zich kennelijk toch bewust, dat hier iets niet in de haak was en hoewel ze niet kon tellen had ze meteen door dat er eentje in de problemen was. Dus ook een moedereend kent bewustzijn en compassie. Swaab noemt zelf ook de eencellige, die toch in de gaten heeft als er iets eetbaars in de buurt is.
Kortom er is een bezieling, die leidt tot de ordening in de natuur. Zonder die bezieling hebben levende organismen, van eencellige tot aan de mens, geen doel. Dat doel is om zichzelf en de soort in stand te houden en zich te ontplooien. Deze eigenschap van bewustzijn is ook terug te zien in de plasticiteit van onze hersenen: onze hersenen kunnen zichzelf herprogrammeren en door oefening kunnen wij ons dingen aanleren, die we eerst niet konden. Een puur mechanische opvatting verklaart dat niet: een machine zal nooit iets meer of anders doen dan waarvoor die is gemaakt.
Tot slot zie ik hierin de bevestiging van de boeddhistische opvatting, dat de oefening van het zelfbewustzijn en het zich verplaatsen in anderen leiden tot verheffing van jezelf. Het zich kunnen verplaatsen in de ander maakt ons mensen immers tot een hoger ontwikkeld wezen dan degeen die dit niet of minder goed kan. [MdV 6-12-2011]
